معرفی خطوط هشتگانه اسلامی در ایران

مقدمه‌ای بر معرفی خطوط هشتگانه اسلامی

در این مبحث نگاهی خواهیم داشت به معرفی خطوط هشتگانه اسلامی. در بدو اسلام و آغاز شکل‌گیری و پیدایش خط عربی، دو نوع رسم‌الخط در میان مسلمانان رایج بود. یک نوع، حاوی خطوط مستقیم بود که منشأ پیدایش خط کوفی را به آن نسبت داده‌اند. دیگری خطی شامل حرکت‌های دایره‌وار بوده که از آن به عنوان نسخ اولیه نیز یاد می‌شود. پس از گسترش اسلام، تحول عظیمی در خط و شیوه نگارش به وجود آمد. هنرمندان خوش‌ذوق به خصوص هنرمندان ایرانی، خط و خوشنویسی را پرورش داده و به جلو

خوشنویسی پس از اسلام

از قرن سوم هجری، کاتبان و قرآن‌نویسان به انواع خط و جنبه‌های هنری و تزئینی خوشنویسی توجه بیشتری نمودند. هنر خوشنویسی حتی به دنیای معماری نیز راه یافت و برای تزئین عمارت‌ها و بناهای مذهبی به کار گرفته شد. انواع خط را با گچ‌بری و کاشی‌کاری و روش‌های دیگر در معماری ایرانی می‌بینیم که جلوه و شکوه بنا را دوچندان کرده است. خوشنویسی از همان آغاز، مورد قبول جهان اسلام واقع شد و جایگاه ویژه‌ای یافت. در طول قرن‌ها تلاش مستمر هنرمندان خوشنویس، آثار ارزشمند و باشکوهی باقی مانده و به دست ما رسیده است. خوشنویسی در دنیای معاصر با سرعت بیشتری رشد و گسترش پیدا کرد. امروزه رد پای خوشنویسی در فعالیت‌های تجاری و تبلیغی نیز مشاهد می‌شود. شیوه‌هایی همچون نقاشی‌خط و کالیگرافی، چهره‌ای مدرن به هنر خوشنویسی بخشیده و طرفداران خاصی پیدا کرده است.

نقش کتیبه‌نگاری در خوشنویسی

در گذشته کتيبه‌نگاری، يکى از گونه‌ها و قالب‌های رایج برای ارائه خط و خوشنويسى بوده است. از کتیبه برای تزئینات داخلی و نمای بیرونی مساجد و بناها استفاده می‌شده که هنوز هم رایج است. در ایران پیش از اسلام، کتیبه‌نویسی بسیار مرسوم بوده و سنگ‌نوشته‌هایی همچون نقش رستم، بیستون و کتیبه‌های گنجنامه در همدان یادگاری از آن دوران است. در دوره اسلامی نیز کتیبه‌نویسی در ایران همچنان به حیات خود ادامه داد و وجهه اسلامی پیدا کرد. کتیبه‌ها و سنگ‌نگاره‌هایی که از دوران غزنوی، سلجوقی و صفوی باقی مانده چشم هر بیننده‌ای را جذب می‌کند. از جمله این سنگ‌نگاره‌ها می‌توان به کتیبه‌های موجود در مسجد نائین، برج مسعود غزنوی، مسجد جامع اصفهان و باغ ارم اشاره کرد.

گسترش خط و خوشنویسی و کاربردهای آن

پیش از اینکه به معرفی خطوط هشتگانه اسلامی بپردازیم، بهتر است نگاهی به گسترش خط و خوشنویسی در ایران داشته باشیم. ایرانیان از دیرباز به هنر خوشنویسی علاقه داشته‌اند. هنرمندان خوشنویس برای ایجاد زندگی بهتر، هنر خود را در اختیار عموم قرار داده‌اند. در گذشته از انواع خط و خوشنویسی در معماری و زیباسازی ابنیه و تزئین ظروف، پارچه و لباس استفاده می‌شده است. در دنیای امروز نیز خوشنویسی در بخش‌های مختلف زندگی ما نمود خاصی پیدا کرده و به عبارتی نیازهای جامعه را پاسخ می‌دهد. دنیای تجارت، تبلیغات، مسابقات فرهنگی، سینما، طراحی پوسترها، کتب و نشریات به نحوی با هنر خوشنویسی درآمیخته و از آن برای پیشبرد مقاصد استفاده می‌شود.   ه‌های هنری آن افزودند. در این مطلب قصد داریم به معرفی خطوط هشتگانه اسلامی و کاربردهای آن بپردازیم.

معرفی خطوط هشتگانه اسلامی ـ ایرانی

در ادامه به معرفی خطوط هشتگانه اسلامی می‌پردازیم. این خطوط عبارتند از:

• کوفی: اصل و منشأ این خط را به خط سریانی نسبت می‌دهند. این خط در سال‌های اولیه اسلام به دست علی (ع) در کوفه رونق پیدا کرد و به همین دلیل با عنوان خط کوفی مشهور شد. ریشه همه خطوط اسلامی را باید در خط کوفی جستجو کرد. این خط از همان زمان پیدایش، مورد استقبال قرار گرفت و کاتبان، کتابت قرآن را با این خط آغاز کردند. ‌این خط از آغاز اسلام به ایران نیز راه پیدا کرد و تقریباً تا قرن پنجم استفاده از آن در کتابت و تزئین بناها و ظروف رایج بود. خط کوفی بعدها از حالت تحریری و کتابتی، شکل تزئینی پیدا کرد. به طوری که از قرن چهارم به بعد تنها در کتیبه‌ها و تزئین و زیباسازی ابنیه مورد استفاده قرار گرفت.
• محقق: این خط بعد از خط کوفی و در آغاز دوره خلافت عباسیان در میان مسلمانان رایج شد. به جهت سادگی و خوانا بودن کلمات، استفاده از این خط در کتابت قرآن بسیار مورد توجه قرار گفت. وجه تسمیه این خط به دلیل وضوح و روشنی حروف و کلمات در آن است و بدین جهت اشتباهی در خواندن آن صورت نمی‌گیرد. در مقایسه با خط کوفی، حروف در این خط، زاویه کمتری دارند و با فاصله بیشتر در کنار هم قرار می‌گیرند. خط ریحان از خط محقق مشتق شده و برگرفته از آن است. این دو خط شباهت زیادی با هم دارند؛ با این تفاوت که خط ریحان ظرافت و روانی بیشتری دارد.
• ثلث: این خط نیز از خط کوفی استخراج شده و از آن جهت ثلث نامیده می‌شود که یک سوم حرکات حروف در آن «سطر» و دو سوم دیگر «دور» است. در مطالب پیشین اشاره کردیم که اصطلاح سطر در مورد خطوط راست و مستقیم و «دور» برای بخش دایره‌ای شکل حروف به کار می‌رود. از ویژگی‌های خط ثلث می‌توان به حروف متداخل و به هم چسبیده، دنباله‌های نازک حروف و ایجاد عمق زیاد در دوایر اشاره کرد. خط ثلث از گذشته در ایران رواج داشته و در کتیبه‌نویسی به کار می‌رفته است. ویژگی‌هایی که این خط دارد آن را برای استفاده در کتیبه‌نویسی، کاشی‌کاری و کارهای تزئینی مناسب کرده است. توقیع و رقاع از خطوطی هستند که از این خط مشتق شده‌اند.
• نسخ: تاریخچه این خط به قرن دوم هجری برمی‌گردد؛ اما در آن زمان چندان رایج نبود. در قرن چهارم، ابن مقله شیرازی نواقص و اشکالات این خط را بر طرف کرد و اعراب و حرکات را به حروف آن افزود. از این دوره به بعد خط نسخ یکی از خطوط رایج و متداول در ایران بود. خط نسخ انواع مختلفی دارد؛ از جمله نسخ قدیم یا نسخ حجازی، نسخ یاقوتی، نسخ ایرانی، نسخ عثمانی و نسخ چاپی. میرزا احمد نیریزی از خطاطان دوره صفویه، یکی از شاخص‌ترین چهره‌ها در نسخ‌نویسی است. او در نسخ‌نویسی شیوه‌ای خاص به کار برد که به نسخ فارسی یا نسخ نیریزی معروف شد. امروزه در نرم‌افزارها و ماشین‌های تحریر نیز از این خط استفاده می‌شود.

• تعلیق: در ادامه مبحث معرفی خطوط هشتگانه اسلامی، به معرفی خط تعلیق می‌پردازیم. این خط از قرن ششم هجری رایج شده و بیشتر در دیوان‌ها و برای نوشتن فرمان‌ها و نامه‌ها به کار گرفته می‌شد. این خط توسط چندی از خطاطان از جمله خواجه تاج دچار تغییراتی شده و به صورتی بهتر درآمد. خط تعلیق ظاهری تودرتو و پیچیده دارد. اتصال و پیوسته بودن حروف از دیگر ویژگی‌های این خط است. این اتصال و پیوستگی حروف و کلمات به دلیل بالا بردن سرعت در نوشتن بوده است. در قرن هشتم که نیاز به تندنویسی در دربارها احساس می‌شد، تصرفاتی در این خط صورت گرفته و به شکل شکسته تعلیق درآمد. استفاده از این خط تا قرن دهم در ایران رایج بوده و از قرن سیزدهم به بعد کم‌کم به فراموشی سپرده شد.  
• رقعه: این خط از خط نسخ و دیوانی به وجود آمده و به عبارتی حالت ساده‌تر شده خط نسخ است. در طول تاریخ، خط به طور مداوم دچار تغییر و تحول می‌شد. یکی از مهم‌ترین دلایل برای تغییر خط، تندنویسی بوده است. خط رقعه نیز با این نیاز و برای برآوردن حوائج فوری ابداع شد. استفاده از این خط از زمان سلطان محمد فاتح در دربار امپراتوری عثمانی معمول گردید. خط رقعه شباهت‌هایی با خط نسخ دارد و مانند آن خطی واضح و روشن است. در مقایسه با خط نسخ باید بگوییم که خط رقعه حالت فربه‌تر دارد و حروف به صورت کوتاه‌تر نوشته می‌شوند.
• نستعلیق: این خط یکی از رایج‌ترین و مشهورترین خطوط ایرانی است. خط نستعلیق از قرن نهم رواج پیدا کرد و به یکی از محبوب‌ترین خطوط در میان ایرانیان تبدیل شد. حسن ترکیب، رعایت اعتدال، خوانش آسان و سرعت تحریر از دلایل محبوبیت و مقبولیت این خط است. میرعماد خوشنویس مشهور قرن دهم و یازدهم، اصولی در این خط وضع کرد که همچنان رایج می‌باشد. خوشنویسان زیادی در این عرصه ظهور کردند و خط نستعلیق را به حد کمال رساندند. از جمله این خوشنویسان می‌توان به محمدرضا کلهر، خوشنویس قرن سیزدهم اشاره کرد. سید حسن و سید حسین میرخانی، علی اکبر کاوه، عباس اخوین و محمد احصایی از خوشنویسان معاصرند که خط نستعلیق را رواج داده‌اند. از مهم‌ترین ویژگی‌های این خط می‌توان موارد زیر را نام برد:
• در این خط کلمات در محل مناسب قرار می‌گیرند و نوشته حالتی هماهنگ می‌یابد.
• پیوستگی و اتصال حروف به یکدیگر به شیوه صحیح صورت می‌گیرد.
• شکسته: خط شکسته از زیباترین و چشمگیرترین خطوطی است که توسط ایرانیان ابداع شد. این خط در دو نوع به وجود آمد؛ یکی خط ترسل که کمی پیچیده و درهم است و کمتر به کار گرفته شد. دیگری خط شکسته نستعلیق است که به دلیل روشنی و سادگی، طرفداران بیشتری پیدا کرد. این خط آمیخته‌ای از خط‌های تعلیق و نستعلیق است. از قرن یازدهم این خط در ایران رواج پیدا کرد و برای نوشتن نامه و نوشته‌های فوری مورد استفاده قرار ‌گرفت.

سخن پایانی

در این مطلب به بررسی و معرفی خطوط هشتگانه اسلامی در ایران پرداختیم. از میان این خطوط، دو خط نستعلیق و خط شکسته مختص ایرانیان است و برای نوشتن متون فارسی به کار می‌رود. هنر خوش‌نویسی بیانگر فرهنگ و پیشینه ملت مسلمان به خصوص ایرانیان است. ابتکار و خلاقیت در هنر هیچگاه تمامی ندارد. در دوره معاصر، هنرمندان خوش‌ذوق موفق شده‌اند هنر خوشنویسی را رشد و گسترش دهند و به لطافت و زیبایی آن بیفزایند. آثاری که امروزه در زمینه کالیگرافی و نقاشی‌خط می‌بینیم بیانگر همین موضوع است.