مختصری در باب تاریخچه خط نسخ
با نگاهی به تاریخچه خط نسخ می‌توان رد پای این خط را در قرن دوم هجری یافت. خط نسخ از خطوط زیبایی است که از زمان پیدایش، مورد توجه مسلمانان واقع شد و از آن برای کتابت قرآن استفاده می‌کردند. پس از ظهور اسلام در ایران و آغاز کتابت قرآن، هنرمندان بسیاری در راه پیشرفت و تکامل خط و هنر خوشنویسی تلاش کردند. خط نسخ یکی از خطوط هشت‌گانه اسلامی و از جلوه‌های بدیع هنر خوشنویسی است. در این مطلب قصد داریم شما را با تاریخچه و ویژگی‌های این خط بیشتر آشنا کنیم.
تاریخچه خط نسخ و پیدایش آن
تاریخچه خط نسخ قدمتی هزار و دویست ساله دارد. پیشینه این خط به اواخر قرن دوم هجری برمی‌گردد. در این دوران مردی به نام ابن مقله شیرازی برای رفع ایرادات و نواقص خط کوفی تلاش می‌کرد. وی با اضافه کردن اعراب و اجرای حروف به شکل صحیح، خط نسخ را ابداع کرد. در واقع می‌توان گفت خط نسخ، ریشه در خط کوفی دارد. این خط از نظر نوشتاری و کتابت طوری است که در خواندن آن معمولاً اشتباهی صورت نمی‌گیرد. از همین رو خط نسخ، بسیار مورد توجه مسلمانان واقع گردید و تقریباً در همه کشورهای اسلامی متداول شد. از آنجایی که در خط نسخ، حرکات و اعراب بر روی حروف قرار داده می‌شود در خواندن آن دشواری پیش نمی‌آید. به همین دلیل خط نسخ از قدیم‌الایام به نوعی به کتابت قرآن اختصاص داده شد. امروزه نیز خط نسخ یکی از خطوط رایج و مورد توجه برای کتابت کلام الله می‌باشد.
هر جا که صحبت از تاریخچه خوشنویسی به میان آید، به گونه‌ای به تاریخچه خط نسخ نیز اشاره خواهد شد. خط نسخ از اولین خطوطی است که در میان مسلمانان ابداع شد و در دربارها برای نگارش و کتابت مورد استفاده قرار گرفت. این خط در طول دوران‌های مختلف توسط خوشنویسان و هنرمندان، تحولات مختلفی پیدا کرده و به شیوه‌های گوناگونی نوشته می‌شد. در بخش‌هایی از این مطلب ویژگی‌ها و انواع خط نسخ را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
اهمیت به کارگیری خط نسخ
با نگاهی به کتاب‌ها و نسخ خطی در ایران و سایر کشورهای اسلامی درمی‌یابیم که این خط از دیرباز مورد توجه بوده است. سادگی این خط در عین جذابیت و زیبایی موجب شد ارتباطات نوشتاری زبان عربی و فارسی گسترش پیدا کند. این خط ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که باعث شده افراد زیادی برای کتابت، آن را به کارگیرند. در این عرصه چهره‌های بزرگی ظهور کردند و انصافاً آثار زیبا و چشم‌نوازی از خود به یادگار گذاشتند. در حال حاضر نیز علاقمندان زیادی به دنبال یادگیری این خط با خودکار و استفاده از آن برای تحریر و نگارش مطالب خود می‌باشند. این خط جزو اولین و مطرح‌ترین دستخط‌هایی است که برای کتابت قرآن و ادعیه به کار می‌رفته و هم‌اکنون نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. سادگی و خوانش آسان، رعایت نسبت در حروف، کرسی‌بندی اصولی و… از مهم‌ترین ویژگی‌هایی است که اهمیت به کارگیری این خط را نشان می‌دهد.
با بررسی تاریخچه خط نسخ به جایی می‌رسیم که ماشین‌های تحریر و حروف‌چینی ساخته شده و کم‌کم سایه این تکنولوژی در ایران نیز دیده شد. از همان آغاز استفاده از صنعت چاپ و ماشین تحریر، حروف‌چینی و طراحی حروف سربی با دستخط نسخ صورت گرفت. در این زمان کتاب‌ها و روزنامه‌های زیادی با خط نسخ چاپ شد و در دسترس عموم قرار گرفت. در عصر حاضر نیز شاهد استفاده گسترده از این خط هستیم. سادگی و خوانایی این خط اهمیت استفاده از آن را بر ما روشن می‌کند. هر چند نسخ چاپی با نسخ قرآنی تفاوت‌هایی دارد اما از همان سادگی و نظم دقیق برخوردار است. از آنجایی که در گذشته از این خط برای کتابت قرآن استفاده می‌شد به آن خط قرآنی نیز اطلاق می‌گردید. یاقوت مستعصمی و میرزا احمد نیریزی از بزرگان این عرصه شناخته می‌شوند و هر یک به ترتیب شیوه نسخ عربی و فارسی را باب کردند.
برترین چهره‌های نسخ نویسی
تاریخچه خوشنویسی پر از چهره‌های شاخصی است که خوشنویسی را به درجه کمال رسانده و هنر خود را به شکل ارزنده‌ای به نمایش گذاشتند. در زمینه نسخ‌نویسی دو شیوه رایج توسط دو هنرمند برتر باب شد که در ادامه این بحث به آن خواهیم پرداخت.
شیوه یاقوتی (عربی): این شیوه توسط «یاقوت مستعصمی»، هنرمند قرن هفتم رایج شد. وی در این شیوه از سه خط ثلث، محقق و ریحان تأثیر پذیرفت و به ترویج آن پرداخت. تا قبل از زمان یاقوت، خط نسخ به این حد از استواری و درجه کمال نرسیده بود. شیوه یاقوتی تا مدت‌ها بعد از وی در میان کاتبان و قرآن نویسان رایج بود. مستعصم، آخرين خليفه عباسي به جهت نیکویی و حسن خط یاقوت به وی عنایت کامل داشت. یاقوت از لحاظ سرعت کتابت زبانزد دوران خود بود. قرآن‌ها و مرقعاتی که وی کتابت کرده هم‌اکنون در کتابخانه‌های معروف جهان نگهداری می‌شود.
شیوه نیریزی (ایرانی): خط نسخ نیریزی به نوعی برگرفته از خط نستعلیق و پیروی از برخی اصول و قواعد آن است. استاد میرزا احمد نیریزی از خوشنویسان و کاتبان معروف دوره صفویه است. وی در خط نستعلیق سرآمد دوره خود بود. در نهایت با الهام از خط نستعلیق و با ایجاد تغییراتی در آن، شیوه‌ای از خط را متداول کرد که به نسخ فارسی معروف شد. میرزا احمد در قرن دوازدهم هجری مقارن با اواخر حکومت صفویان در نیریز فارس پا به عرصه جهان گذاشت. وی از آغاز جوانی، خوشنویسی و کتابت را پیشه خود ساخت. مهارت وی در خط شکسته و نستعلیق موجب شهرت و استقبال بی‌نظیر از آثار وی شد. با این وجود شهرت اصلی وی به دلیل شیوه خاصی است که در نسخ‌نویسی ایجاد کرد. بسیاری از کاتبان و قرآن نویسان، نسخ نیریزی را سرمشق خود قرار دادند و از اصول آن پیروی کردند.
ویژگی‌های خط نسخ چیست؟
در طول تاریخ، نسخ نویسی از متداول‌ترین خطوطی بوده است که مسلمانان برای کتابت مصحف، کتب ادعیه و مرقعات به کار می‌گرفتند. خط نسخ در کنار سادگی و خوانا بودن، ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که موجب شده مورد توجه کاتبان قرار بگیرد. این ویژگی‌ها عبارتند از:
- اعتدال و خوانا بودن: در خط نسخ، ترتیب حروف و کلمات با رعایت اعتدال همراه است. همچنین قرار دادن حرکات و اعراب بر روی حروف، موجب شده خوانش متون با خط نسخ بدون دشواری و اشتباه امکان‌پذیر باشد.
- رعایت نسبت در اندازه حروف: وجود تعادل در اندازه حروف یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این خط می‌باشد. قرارگیری حروف با نظم و به صورت واضح از مهم‌ترین اصول و قواعد خوشنویسی است که در خط نسخ به خوبی رعایت می‌شود.
- چینش حروف در کنار هم: در این خط اجزای حروف و کلمات بر روی کرسی وسط قرار گرفته و به صورت هماهنگ به یکدیگر اتصال می‌یابند. این ویژگی موجب انسجام و یکپارچگی حروف در خط نسخ می‌شود.
- زاویه قلم: خطوط با قلم در راستای افق با ضخامت بیشتری نسبت به راستای عمود و مورب نوشته می‌شود. در خط نسخ، زاویه قلم‌گذاری به نحوی است که ضخامت حروف در راستای افقی و عمودی بر سطح کاغذ متعادل باشد.
- فاصله‌گذاری متناسب: در خط نسخ، حروف، کلمات و سطرها با فاصله مناسب کنار هم قرار می‌گیرند. کلمات در خط نسخ نه فشردگی خط ثلث را دارند و نه حالت باز و از هم گسیختگی خط کوفی را.
معرفی انواع خط نسخ
با بررسی تاریخچه خط نسخ، به انواع خطوطی برمی‌خوریم که همه از یک اصول و قواعد پیروی می‌کنند ولی در ظاهر تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. آن هم به این دلیل است که هنرمندان و خوشنویسان، چاشنی‌ای از ذوق و هنر خود به آن اضافه کرده و این خط را پرورده‌اند. انواع خط نسخ از زمان پیدایش تا عصر حاضر عبارتند از:
- خط نسخ قدیم: این خط به خط نسخ حجازی نیز معروف است. نسخه‌های قدیمی موجود مربوط به قرن اول هجری نشان می‌دهد که این خط با خط کوفی بی ارتباط است و مشتق از آن نیست. اعراب تا اواخر قرن دوم هجری برای کتابت و نگارش نامه‌ها و رقعات خود این خط را به کار می‌گرفتند.
- خط نسخ یاقوتی یا بغدادی: یاقوت مستعصمی اصول و قواعد خط نسخ را منظم‌تر و کامل‌تر کرد. شیوه‌ای که وی در خط نسخ به کار گرفت به عنوان شیوه یاقوتی معروف شده و تا قرن‌های متمادی رایج و متداول بود.
- خط نسخ عثمانی: کاتبان عصر عثمانی نیز برای کتابت قرآن از شیوه نسخ یاقوتی پیروی می‌کردند. حافظ عثمان از جمله خوشنویسان مشهور این دوره است که خود در نسخ‌نویسی صاحب سبک شد که از آن به عنوان نسخ عثمانی یاد می‌شود.
- خط نسخ نیریزی: میرزا احمد نیریزی یکی از خوشنویسان برتر تاریخ ایران است. وی در نسخ‌نویسی صاحب سبک بوده و با افزودن چاشنی‌ای از خط نستعلیق، زیبایی و استحکام خاصی به آن بخشید. ایرانیان همچنان در نسخ‌نویسی به شیوه او استناد می‌کنند و قواعد و اصول نسخ نیریزی را به کار می‌گیرند. از استادان برتر عصر حاضر در این زمینه می‌توان به استاد عبدالصمد صمدی و استاد سید رضا بنی رضی اشاره کرد.
- نسخ چاپی: بعد از ورود ماشین‌های تحریر و آغاز صنعت چاپ در ایران، حروف سربی با خط نسخ طراحی شد. امروزه در نرم‌افزارهای رایانه‌ای نیز طراحی خطوط با خط نسخ صورت می‌گیرد. هر روزه کتاب‌ها، نشریات و مجلات زیادی با خط نسخ چاپ و منتشر می‌شوند که به آن نسخ چاپی یا روزنامه‌ای نیز اطلاق می‌شود.
