هر تخصصی دارای اصطلاحات و کلمات تخصصی خود است. خوشنویسی نیز طبعاً دارای اصطلاحات خاصی است که خوشنویسان بیشتر بین خود و طالبان این هنر به کار می‌برند. این مسئله تا حدی پیش رفته است که بسیاری از شاعران در اشعار خود و نویسندگان در متونشان از این اصطلاحات و واژگان استفاده میکنند. اگر قصد ورود به این عرصه را دارید و می‌خواهید آموزش خوشنویسی را آغاز کنید، پیشنهاد میشود با این اصطلاحات آشنا شوید. اصطلاحات خوشنویسی بسیار زیادند و در این مقاله با بخشی از مهم‌ترین آنها آشنا می‌شویم.
با مهم‌ترین اصطلاحات خوشنویسی آشنا شوید!
در مسیر آموزش و تحلیل آثار خوشنویسی، آشنایی با اصطلاحات خوشنویسی نه‌تنها یک مزیت، بلکه ضرورتی انکارناپذیر است. این اصطلاحات به هنرجو کمک میکنند تا بهتر درک کند چرا یک ترکیب موفق است یا چرا کشیده‌ای درست اجرا نشده است. همچنین در تمرین، آگاهی از اصطلاحات خوشنویسی باعث میشود هنرجو بتواند با دقت بیشتری کار کند و درک عمیق‌تری از جایگاه حروف و نحوه اتصال آنها پیدا کند. در ادامه با مهم ترین این اصطلاحات خوشنویسی آشنا می‌شویم:
سطرنویسی
سطرنویسی از قالب‌های مرسوم در خوشنویسی است. منظور از سطرنویسی یعنی جمله و یا عباراتی کوتاه یا حتی مصرعی شعر خوشنویسی‌شده که بر روی خط زمینه به صورت افقی نوشته میشود. این قالب به دلیل خوانایی بالا و امکان بررسی نسبت‌های ترکیب، از تمرین‌های پایه در دوره‌های آموزش خوشنویسی به شمار می‌رود.
- بخوانید: از چه کاغذ خوشنویسی استفاده کنم؟
نقطه
اثر حرکت کل پهنای زبانه قلم روی کاغذ، که تشکیل مربع می‌دهد، «نقطه» است و در خوشنویسی، حروف و کلمات را با آن اندازه می‌گیرند. به اندازه نصف نقطه در آموزش‌های خوشنویسی، «نیم‌نقطه» می‌گویند. در واقع پایه‌ی تمامی اندازه‌گیری‌ها در ترکیب و نگارش، همین واحد ساده اما کلیدی است.
دانگ
دانگ در خوشنویسی معیاری برای تقسیم‌بندی پهنای قلم است. پهنای هر نقطه، که معادل پهنای زبانه قلم است، به شش قسمت مساوی تقسیم میشود و هر قسمت را یک دانگ قلم می‌نامند. بنابراین در پاسخ به این پرسش که در خوشنویسی به یک ششم نقطه چه می‌گویند، باید گفت: «دانگ». برای اجرای دقیق‌تر حروف، شناخت نسبت‌های دانگی بسیار حیاتی است. به‌عنوان‌مثال، برخی حروف با سه دانگ نوشته می‌شوند، درحالی‌که کشیده‌ها با شش دانگ کامل اجرا می‌شوند.
ترکیب
به شکل قرار گرفتن حروف و کلمات نسبت به هم در فضای صفحه، ترکیب گفته میشود. ترکیب، اصطلاحی در خوشنویسی است که به‌نوعی نمایانگر زیبایی‌شناسی چیدمان و توازن است. در تمرین‌های اولیه خوشنویسی، هنرجو یاد می‌گیرد چطور ترکیب‌های مختلف را در قالب خانه‌بندی‌شده تمرین کند و چشم خود را به تناسب حروف عادت دهد.
کشیده (مَد)
شکل نوشتن برخی از حروف در اندازه بلند و در امتداد افق سطر است که با تمام پهنای زبانه قلم (شش دانگ) اجرا میشود. برای مثال کشیدگی بین دو حرف «ه» و «م» در «هــــــم» را در خوشنویسی کشیده یا مد می‌گویند. این ویژگی به سطر ریتم بصری می‌دهد.
کرسی
جای قرار گرفتن تک‌تک حروف و کلمات نسبت به امتداد افق سطر را کرسی می‌گویند. شناخت دقیق خط کرسی از مهم‌ترین بخش‌های نگارش درست است، چرا که ناهماهنگی در آن باعث بی‌نظمی ترکیب میشود.
سطح و دور
«سطح» به حرکات راست و مستقیم حروف گفته میشود، مثل الف در کلمه «بار» یا سرکش حرف «ک». در مقابل، «دور» به حرکات نرم، منحنی و انحنادار اطلاق میشود، مثل پایین حرف «ن» یا قوس حرف «ی». این دو عنصر، یعنی سطح در خوشنویسی و دور، اساس ریتم و توازن نوشتار را تشکیل می‌دهند.
تخریق
به سفید گذاشتن بخشی از فضای بسته حروفی چون (ع) و (غ) گفته میشود. هدف از تخریق، ایجاد تنفس در فضای نوشتار و جلوگیری از انسداد بصری است. این یکی از ظرافت‌های مهم در خلق فرم‌های زیباست.
تمشیر
هنگامی‌که انتهای حروف را باریک و صعودی اجرا می‌کنیم، نوعی حرکت ظریف و غیرمستقیم به سمت بالا ایجاد میشود که در خوشنویسی آن را تمشیر می‌نامند. این تکنیک به‌ویژه در پایان برخی کلمات جلوه‌ای خاص به متن می‌بخشد.
چلیپا
در معنی لغوی به معنای مورب است. چلیپا یکی از قالب‌های خوشنویسی است که در آن، معمولاً دو بیت از یک رباعی یا غزل، به‌صورت ضربدری در چهار سمت صفحه نوشته میشود. این قالب علاوه بر زیبایی بصری، نشان‌دهنده مهارت خوشنویس در ترکیب و میزان کشیدگی‌هاست.
دم قلم
به جای نشستن قلم روی صفحه، اصطلاحاً دم قلم می‌گویند. محل قرارگیری اولیه قلم نقش مهمی در آغاز هر حرف دارد و کنترل آن، مهارت ویژه‌ای می‌طلبد.
سیاه مشق
از جمله قالب های خوشنویسی نستعلیق و شکسته نستعلیق است که در آن حروف، تکرار و روی هم نوشته می شوند. هدف از اینگونه نوشتن، نشان دادن مهارت خوشنویس در درست و صحیح نوشتن شکل حروف است. در این سبک تکرار حروف و کلمات نیازمند معنای خاصی نیست و انگیزه و هدف اصلی، استحکام بخشیدن و اطمینان از برخورداری لطافت و ظرافت های اجرایی حروف بوده و در پایان این اعمال، خوشنویس برای نگارش نهایی متن آماده است.
اقلام سته
شش شیوه نگارشی اصیل اسلامی شامل: ثلث، نسخ، محقق، ریحان، توقیع و رقاع. این‌ها پایه‌های خوشنویسی کلاسیک اسلامی هستند و شناخت هرکدام لازمه درک عمق این هنر است.
- بخوانید: معرفی خطوط هشتگانه اسلامی در ایران
خط گلزار
در این نوع از خوشنویسی، ابتدا متن با خط نستعلیق یا ثلث نوشته میشود، سپس برخی کلمات یا بخش‌هایی از آن با نقش گل و برگ تزیین می‌گردند. خط گلزار آمیزه‌ای از خوشنویسی و نگارگری است و زیبایی آن بیشتر در نمایشگاه‌ها و تابلوها دیده میشود.
طُرّه
یکی از واژگان پرکاربرد و از اصطلاحات خوشنویسی است که به زایده‌ی باریک و متمایل به پایین در ابتدای برخی حروف گفته میشود. طره‌ها اگرچه ظریف هستند، اما نقش مهمی در آغاز قدرتمند نگارش حروف دارند.
اهمیت شناخت اصطلاحات خوشنویسی
آشنایی با اصطلاحات خوشنویسی نه‌تنها برای علاقه‌مندان و هنرجویان این هنر زیبا ضروری است، بلکه درک عمیق‌تری از ظرافت‌ها، سبک‌ها و مهارت‌های به‌کاررفته در آثار خوشنویسان حرفه‌ای را نیز فراهم میکند. هر یک از این اصطلاحات نمایانگر بخشی از دقت، تمرین و سنتی غنی هستند که طی قرن‌ها در دل فرهنگ ایرانی شکل گرفته است. بدون شناخت این مفاهیم، فهم و اجرای درست خوشنویسی امکان‌پذیر نخواهد بود.
بنابراین اگر قصد دارید قدم در مسیر آموزش خوشنویسی بگذارید، بهتر است ابتدا با اصطلاحات خوشنویسی آشنا شوید و آنها را به‌خوبی درک کنید. اصطلاحات خوشنویسی مانند سطر، نقطه، دانگ، ترکیب، کشیده، و بسیاری دیگر، پایه و اساس یادگیری خوشنویسی را تشکیل می‌دهند. این واژگان تخصصی همچون زبان مشترک بین استاد و شاگرد عمل میکنند و به شما کمک میکنند نکات فنی و زیباشناختی خطوط را به‌درستی درک کنید.
کلام آخر
در نهایت، یادگیری اصطلاحات خوشنویسی نه فقط جنبه آموزشی دارد، بلکه در پرورش دید هنری و افزایش حساسیت بصری نیز بسیار مؤثر است. وقتی معنای دقیق واژگانی مانند طره، تمشیر یا سیاه‌مشق را بدانید، با نگاهی تازه‌تر به خطوط نگریسته و از زیبایی آنها لذت بیشتری خواهید برد. اصطلاحات خوشنویسی، کلید ورود به دنیای پررمز و راز خوشنویسی‌اند؛ دنیایی که میان خطوط و نقاط، روایت‌های بصری بی‌کلام اما عمیق را روایت میکند.
سوالات متداول
- اصطلاحات خوشنویسی چه کمکی به یادگیری این هنر میکنند؟
آشنایی با اصطلاحات خوشنویسی به هنرجویان کمک میکند تا درک دقیقتری از آموزشها داشته باشند، اشتباهات خود را راحتتر تشخیص دهند و بتوانند بهتر با اساتید و متون آموزشی ارتباط برقرار کنند. این اصطلاحات زبان مشترک دنیای خوشنویسی هستند و شناخت آنها برای پیشرفت ضروری است. - در خوشنویسی به یک ششم نقطه چه می‌گویند؟
در خوشنویسی، یک ششم از پهنای نقطه را «دانگ» می‌نامند. دانگ واحدی برای سنجش دقیق اجزای خط است و از اصطلاحات پایه‌ای در آموزش خوشنویسی محسوب میشود. - منظور از سطح و دور در خوشنویسی چیست؟
«سطح» به حرکات مستقیم و راستخط حروف مانند الف یا سرکش کاف گفته میشود، در حالی که «دور» به حرکات منحنی و نرم، مانند قوس پایین حرف نون یا ی اشاره دارد. شناخت این دو، نقش مهمی در اجرای درست فرم حروف دارد.
